Waar stilte spreekt: een reis door zes culturen

Mijn grootmoeder vluchtte als jong meisje uit het tsaristische Rusland. Ze bracht iets onzichtbaars mee: een stille gevoeligheid die in haar wereld vanzelfsprekend was. Zonder woorden voelde ze stemmingen aan. Ze wist wanneer iemand ruimte nodig had, wanneer ze beter kon zwijgen of juist een arm om iemand heen moest slaan. Ze sprak er nooit over, ze lééfde het.

Mijn grootvader, die haar in Parijs ontmoette toen hij op verlof was uit Nederlands-Indië, viel misschien juist daarom op haar. In de Indische cultuur was het bewaren van rukun (harmonie) belangrijker dan het uitspreken van je mening. Stil aanvoelen, met zachte gebaren de sfeer bewaken, werd gezien als een teken van verfijning en beschaving. In mijn grootmoeder herkende hij diezelfde stille kracht.

In het oude Rusland had deze fijnzinnige kunst ook een naam: 'chutkost' (чуткость). Dat betekende zoveel als fijngevoeligheid, de vaardigheid om onuitgesproken gevoelens en stemmingen bij anderen aan te voelen. Niet door te vragen, maar door met het hart te luisteren. En ik groeide hiermee op. Als kind leerde ik onbewust haar taal: een blik begrijpen, een stilte respecteren. Zonder dat ik het wist, nam ik haar manier van aanvoelen over.

Voor mijn studie reisde ik vier maanden door India, en daar herkende ik hetzelfde: een vanzelfsprekende gevoeligheid voor de ander, die in de Indiase cultuur wordt omschreven als samvedana (संवेदना), empathisch aanvoelen zonder veel woorden. Later studeerde ik Indiase filosofie in Leiden, en leerde ik dat deze stille afstemming diep in de samenleving verankerd zit, als een vanzelfsprekende manier van samen zijn.

In Istanbul voelde ik het opnieuw. In de islamitische cultuur hecht men grote waarde aan adab (أدب).  Dat zijn verfijnde manieren en respectvol aanvoelen zonder alles uit te spreken. Via haya (حياء), bescheidenheid en innerlijke gevoeligheid, en ihsan (إحسان), het streven naar schoonheid en goedheid in alles wat je doet, wordt de onderlinge sfeer bewaard. In een blik, een gebaar, een kleine verschuiving van afstand en nabijheid... Alles gebeurt met aandacht en respect, zonder dat veel woorden nodig zijn.

Later, toen ik in Japan woonde, herkende ik hetzelfde in een andere vorm. Daar noemen ze het 'kuuki wo yomu' (空気を読む) — letterlijk ‘de lucht lezen’. Het betekent: de sfeer oppikken, subtiele signalen opmerken zonder dat iemand het hoeft uit te spreken. In Japan voelde dat als thuiskomen. Eindelijk hoefde ik niet direct te zijn, zoals vaak wordt verwacht in Nederland. In plaats van een harde 'nee' kon ik gewoon zachtjes reageren met: “Hmmm, dat is een beetje...” en mensen begrepen wat ik bedoelde. Nee zeggen zonder nee te hoeven zeggen. Aangeven wat je voelt zonder het ruw te benoemen.

Nog later, toen ik mijn Koreaanse schoonfamilie leerde kennen, vond ik die stille gevoeligheid opnieuw. Zowel mijn schoonvader als de vader van mijn zoon spraken weinig, maar hun blik, hun kleine gebaren, vertelden alles. In Korea heet dat Noonchi (눈치): het vermogen om zonder woorden de behoeften van anderen aan te voelen, om ruimte te maken en harmonie te bewaren.

Al die ervaringen leerden me dat er een kracht schuilt in subtiliteit. Dat werkelijke aandacht niet altijd luid is. Soms is ze stil. Soms zit ze in wachten, in kijken, in aanvoelen. In ruimte maken zonder jezelf naar voren te schuiven.

In het Westen zijn we vaak gericht op duidelijkheid en directheid. Dat heeft zijn kracht. Maar misschien kunnen we hier ook iets van leren. Niet alles hoeft hardop. Soms is het mooier om te voelen. Om even te wachten. Om de ruimte te laten spreken.

Soms is precies wat je niet zegt, het mooiste wat je kunt zeggen.

#Noonchi #KuukiWoYomu #Chutkost #RussischeWijsheid #KoreaanseWijsheid #JapanseWijsheid #LuisterenMetJeHart #Zwerfkeien #Subtiliteit #StilleKracht